Tien belangrijke Nederlandse Dichters uit de Nederlandse Poëzie: Hendrik Marsman (2024)

Hendrik Marsman (1899-1940) was een Nederlands dichter, vertaler en literair criticus. Hij kwam al vroeg om het leven. Toch wordt hij de belangrijkste Nederlandse vertegenwoordiger van het Expressionisme in de vooroorlogse poëzie genoemd.

Marsman en Zijn Tijd

Alhoewel we niet direct betrokken waren bij de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) had het wel gevolgen voor ons land. Het handelsverkeer leed erg onder de situatie en al snel ontstond er schaarste aan grondstoffen en voedingsmiddelen. In 1914 krijgt ons land al te maken met ruim 1 miljoen Belgische vluchtelingen. Hiervan brengen ongeveer 100.000 de hele oorlog in Nederland door.

De Tweede Wereldoorlog (1939-1945) is een ander verhaal. In 1940 wordt Nederland door Duitsland bezet, met alle gevolgen van dien.

Veel Nederlanders werden lid van de Nationaal Socialistische Beweging (NSB); anderen gingen in het verzet.

De Jodenvervolging mondde uit in de deportatie 107 000 Joden die in het vooroorlogse Nederland hadden gewoond.

Ingrijpend was ook de de Arbeitseinsatz (Arbeidsinzet). De Duitse industrie en landbouw kampten vanwege de inzet van mannen in de Wehrmacht met een steeds groter tekort aan personeel dat onder andere met buitenlandse (dwang)arbeiders werd aangevuld.

In het laatste jaar van de oorlog kreeg Nederland te maken met de hongerwinter kwamen, waarbij uiteindelijk naar schatting zo'n 20 000 personen door de honger omkwamen.

De oorlog eindigt met de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki in 1945.

Tijdens de oorlog werden kranten en tijdschriften onder censuur geplaatst en moest alle Duitse vijandige literatuur uit de bibliotheken verwijderd worden. Om de greep op het culturele leven te verstevigen werd in 1941 de ‘Kultuurkamer’ opgericht.

Marsman heeft de Tweede Wereldoorlog in Nederland niet meegemaakt, omdat hij in 1939 voor het laatst in Nederland was. Toen de oorlog uitbrak bevond hij zich in Zuid-Frankrijk, waar hij in 1940 op zijn vlucht voor de oorlog naar Zuid-Engeland omkwam.

Zoek je toevallig naar bijles Nederlands Amsterdam? Volg gerust les via Superprof!

Het Leven van Marsman

De vader van Hendrik Marsman was boekhandelaar te Zeist. Zijn moeder was voor zij trouwde onderwijzeres. Op zijn zesde jaar bezocht Marsman de lagere school van de Broedergemeente (een gemeenschap van hernhutters). Hij werd echter volgens de familietraditie Nederlands Hervormd opgevoed. Marsman had een zwakke gezondheid. Hij had last van zijn longen en epilepsie. Hij was vaak ziek.

Alhoewel hij graag zeeofficier was geworden moest hij die wens door zijn zwakke gezondheid naast zich neerleggen. Na de middelbare school ging hij in Leiden en vervolgens in Utrecht rechten studeren. Hij had van 1929 tot 1933 een advocatenpraktijk in Utrecht.

In 1929 trouwde hij met Rien (Rina Louise) Barendregt, een Rotterdamse onderwijzeres, die een bijzondere belangstelling voor de Nederlandse letterkunde had.

In 1925 en van 1929 tot en met 1931 was Marsman redacteur vanDe Vrije Bladen, waarin hij verschillende literaire manifesten publiceerde. Daarna publiceerde hij voornamelijk in het vernieuwende literaire tijdschriftForum. Nog later werd hij literatuurcriticus van deNieuwe Rotterdamsche Courant

Al in zijn studentenjaren debuteerde hij alsdichter. Na 1935 gaf hij zijn advocatenpraktijk op om zich geheel aan deletterkundete wijden.

Hij reisde veel (Duitsland, Zuid-Europa) en woonde veelal in het buitenland, inZwitserland, maar vooral inFrankrijk.

Marsman nam al snel afstand van de strenge Nederlands Hervormde kerk. Hij voelde zich aangetrokken tot het Katholicisme. Hij publiceerde ook in het katholieke literaire tijdschriftDe Gemeenschap. Van 1936 tot 1940 woonde Marsman in Frankrijk.

In het voorjaar van 1939 was Marsman voor de laatste keer in Nederland. De Tweede Wereldoorlog verraste hem in Zuid-Frankrijk. Na de Duitse inval in het westen in 1940 vluchtte hij met zijn vrouw per schip naar Zuid-Engeland. Daar zou hij nooit aankomen, omdat het schip waarop hij zat na een explosie in de Golf van Biskaje verging, waarbij Marsman het leven lieten. Zijn vrouw behoorde tot de weinige overlevenden.

Zoek je toevallig naar bijles Nederlands Den Haag of elders? Ga gerust aan de slag via Superprof. Bij ons beschikken we over leraren bij jou in de buurt!

In 2021 werd bij het graf van Marsmans ouders, op begraafplaats Zeister Bosrust, een gedenkbord voor hem onthuld.

Marsman als Schrijver en Dichter

Hendrik Marsman is één van de belangrijkste Nederlandse dichters tijdens het Interbellum, de periode tussen de twee wereldoorlogen. Hij is één van de weinige vertegenwoordigers in Nederland van het vitalisme en het expressionisme.

Vitalisme is een stroming in de literatuur van de 20e eeuw. Vitalisme betekent zoveel als levensdrift, de drang om intens, vurig en gevaarlijk te leven en is een afgeleide van het expressionisme. Het is vo0ral een reactie op de sfeer van de Neo-Romantiek.

Expressionisten wilden fel reageren op de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog en de problemen van hun tijd. Zij stellen hun ik centraal en willen hun bewogenheid uitdrukken. Bij hen geen regelmatige opbouw van het gedicht, rijmschema’s of metrum, maar het vrije dynamische vers.

Marsman debuteerde met het verhaal ‘Artieste’ in het tijdschriftNederlandin 1918. In datzelfde jaar verscheen zijn gedicht ‘Dageraad’ inStroomingen. Zijn echte doorbraak als dichter kwam in 1919 met de cyclus ‘Omtrekken’ in het tijdschrift De Beweging van Albert Verwey. Zijn eerste bundel Verzen verscheen in 1923.

Van grote betekenis voor de ontwikkeling van de poëzie van Marsman waren de dichter Herman van den Bergh (vitalist) en de kunstenaar Theo van Doesburgh (De Stijl). Tijdens zijn reis naar Berlijn maakte hij kennis met de Duitse expressionisten van het kunsttijdschrift Der Sturmen de expressionistische schilders.

Marsmans debuutbundelVerzen opent met het gedicht ‘Vlam’, iets totaal nieuws en de toon zettende voor zijn vitalistisch expressionisme. In korte staccatoverzen, bestaande uit één of slechts enkele woorden, met weglating van het normale zinsverband, getuigde hij van een individueel expressionisme.

Marsman was een veelzijdig schrijver. Hij schreef:

• Poëzie: o.a.: Verzen (1923); Penthesileia (1925); Paradise Regained (1927); Witte vrouwen (1930); Voorpost (1931), Porta Nigra (1934); Tempel en kruis (1939);
• Essays: De anatomische Les (1926); Nagelaten werk (1927); Kort geding (1931); Herman Gorter (1931) en Menno ter Braak (1939);
• Vertalingen: De immoralist (van de Franse schrijver André Gide); Hieronymus, De dichter der vriendschap (1939) en Paulus de dichter Gods (1939) (van de Portugese dichter Teixeira de Pascoaes);
• Romans: De dood van Angèle Degroux (1933); Heden ik, morgen gij (met Simon Vestdijk, 1936).

Marsman verdeelde zijn werk zelf in drie periodes:

• 1919-1926: aansluiting bij internationale en nationale stromingen van het expressionisme en het vitalisme;
• 1926-1933: Hij is duidelijk zoekende en doodsthematiek speelt een belangrijke rol;
• 1936-1937: Poëtische herinneringen aan Nederland.

Ben je op zoek naar bijles Nederlands aan studenten op het HBO? Bij Superprof kun je lessen vinden bij jou in de buurt. Klik hier voor het vinden van bijles Nederlands HBO niveau.

Belangrijkste Poëzie van Marsman

In zijn eerste bundel Verzen uit 1923 is er duidelijk sprake van beeldspraak uit het individueel Expressionisme. Bijvoorbeeld:

Vlam
Schuimende morgen
en mijn vuren lach
drinkt uit ontzaglijke schalen
van lucht en aarde den opalen dag. (Bron: dbnl.org/tekst/mars005verz03)

Deze bundel deed een nieuwe verstechniek, een nieuwe 'levenstechniek’' ontstaan.’ Martinus Nijhoff noemde het debuut van Marsman 'het beste voorbeeld van expressionisme in de poëzie, mét de gedichten van Paul van Ostaijen'.

Verzen is ook de uitdrukking van Marsmans vitalisme. Het is polaire poëzie over leven en sterven, heersen en ondergaan, vuur en licht. Hij verbeeldt in kernachtige bewoordingen, korte, onaffe zinnen, het vervulde geluk en de uitzichtloosheid van de leegte. Hij wil het leven tot in alle hoeken van zijn gemoed doorkruisen en beheersen, bezitten.

Het is of Marsman al een voorgevoel had dat hij omkomen bij een schipbreuk. In ieder geval wordt zijn gedicht De Overtocht uit 1926 daarmee geassocieerd. Ook komt in de volgende gedichten zijn doodsthematiek naar voren.

De eenzame zwarte boot
vaart in het holst van den nacht
door een duisternis, woest en groot
den dood, den dood tegemoet. (Bron: literatuurmuseum.nl/verhalen/marsman/biografie)

Ook het gedicht Zinkend schip uit 1932 zou je met zijn voorgevoel van de schipbreuk kunnen associëren.

De avond daalt;
een zinkend schip.
de kiel slaat op
een blinde klip. (Bron: gedichten.nl/nedermap/poezie/poezie/)

Het meest bekende gedicht van Marsman is wel Herinneringaan Holland uit 1936, waarin hij uiting geeft aan zijn poëtische gedachten aan Nederland. In 2000 werd dit gedicht gekozen tot 'Gedicht van de Eeuw’ in Nederland.

Denkend aan Holland
zie ik breede rivieren
traag door oneindig
laagland gaan,
rijen ondenkbaar
ijle populieren
als hooge pluimen
aan den einder staan; (Bron: wikipedia.org/wiki/Herinnering_aan_Holland)

In zijn werk Tempel en Kruis (1939) verwerkt hij in eenenvijftig gedichten zijn persoonlijke leven, zijn heden, verleden en toekomst. Al dichtend ontwikkelt hij gaandeweg een visionaire blik, waarbij hij zich keert tegen de cultuurverloedering en de stromingen en instituten die de cultuur beletten zich verder te ontwikkelen.

De Impact van Marsman

Over Marsmans betekenis en invloed zijn de meningen verdeeld. In zijn tijd werd hij zeker gewaardeerd; in 1927 ontving hij de Prijs van Amsterdam voor Paradise regained en in 1936 de C.W. van der Hoogtprijs voor Porta Nigra. Ook werd hij algemeen beschouwd als de literaire leider, met name in kringen rondDe Vrije BladenenDe Gemeenschap. In 1926 schreef Marsman in De Vrije Bladen: "De waarde van een kunstwerk zal worden bepaald door de mate waarin intens leven in intense poëzie is omgezet."

Na de oorlog kreeg men ook oog voor zijn zwakke kanten: een sentimentaliteit die niet zelden overgaat in hoogdravendheid en een eenzijdige gerichtheid op de poëzie, die zijn verhalend proza niet ten goede kwam. De bezieling die nog steeds uit zijn gedichten blijkt, en het scherpe inzicht in de essentie van de poëzie, dat hij uitte in kritische geschriften, zorgen juist voor zijn blijvende kwaliteit.

Zijn gedichten laten de lezer nooit onberoerd en dagen uit tot een mening. Of zoals de bassist van de blackmetalband Terzij de Horde Johan van Hattum in 2015 zei: "Marsman brengt je de kans een grens over te gaan, de wereld in te trekken en je los te wrikken van elke levensbeperking".